Thạch anh tóc (rutilated quartz), loại thạch anh chứa các bao thể rutil (TiO₂) hình kim que, hiện nay khá được ưa chuộng ở nhiều nước châu Á như Đài Loan, Trung Quốc, Việt Nam… Đôi khi người ta chế tác thạch anh tóc thành các quả cầu thay vì mài cabochon, vòng cổ… để bán được giá cao hơn. Giá của những quả cầu như vậy phụ thuộc vào kích cỡ cũng như chất lượng và số lượng các “tóc” rutil chứa trong đó. Vì những khối thạch anh tóc có kích thước đủ lớn là rất hiếm, nên đôi khi người ta tìm cách ghép chúng từ những khối nhỏ hơn (thường là ghép đôi) rồi phủ bên ngoài bằng thủy tinh hoặc thạch anh tổng hợp.

Gần đây, một quả cầu thạch anh tóc đã được đưa đến Phòng nghiên cứu đá quý Liên hiệp Đài Loan (Taiwan Union Lab of Gem Research – TULAB) để kiểm định. Một nửa quả cầu không mầu và trong suốt, trong khi nửa kia mầu nâu và bán trong (hình 1). Chủ nhân quả cầu khẳng định nó được chế tác từ khối thạch anh tóc vẫn còn gắn với đá gốc nhằm giữ được kích thước tối đa với những bao thể rutil độc đáo trong đó.

Hình 1. Ảnh chụp quả cầu thạch anh tóc từ các góc khác nhau (ảnh trái là chụp từ trên xuống, ảnh phải là chụp từ bên hông) cho thấy quả cầu này một nửa không mầu, một nửa có mầu nâu. Ảnh: Shu-Hong Lin.

Nửa trong suốt và nửa mầu nâu có chỉ số khúc xạ (chiết suất) tương ứng là 1,54 và 1,55, đều trơ dưới đèn cực tím. Dưới kính phóng đại nửa mầu nâu chứa các hạt khoáng chất mầu vàng, nâu và đen cùng khá nhiều bọt khí (hình 2).

Hình 2. Ảnh chụp dưới kính phóng đại nửa mầu nâu của quả cầu thạch anh tóc thể hiện những hạt khoáng chất mầu vàng, nâu và đen cùng rất nhiều bọt khí. Ảnh: Shu-Hong Lin.

Tỷ trọng của quả cầu là 2,35, nhỏ hơn nhiều so với tỷ trọng của thạch anh là 2,65. Để xác định chính xác, hai nửa quả cầu được tiến hành phân tích bằng máy phổ kế Raman. Kết quả cho thấy nủa trong suốt là thạch anh, còn nửa bán trong chủ yếu là epoxy và thạch anh (hình 3).

Hình 3. Phổ Raman của quả cầu thạch anh tóc và epoxy cho thấy nửa không mầu (A) là thạch anh (463 cm^–1) và nửa mầu nâu (B) chủ yếu là nhựa epoxy (các peak tại 637, 822, 1113, 1182, and 1606 cm^–1) và thạch anh.

Sau khi tiến hành thêm các phép kiểm tra ngọc học khác, quả cầu này đước xác định là một kiểu đá ghép mới đối với thạch anh tóc, trong đó phần mầu nâu bán trong dễ nhầm là phần đá gốc, trên thực tế, chỉ là nhữa epoxy trộn với các bột khoáng chất. Do nhu cầu của thị trường với thạch anh tóc ngay một tăng, trường hợp này chắc chắn không phải là duy nhất.

Theo Shu-Hong Lin, Yu-Ho Li, and Huei-Fen Chen

Trong “Gem News International”, Gems & Gemology, Fall 2020, Vol. 56, No. 3